İzmir gezisinin 1923 yılında basılan "İzmir Yollarında" adlı kitabında yazılanlara göre, Mustafa Kemal Atatürk annesinin kabri önünde büyük bir dini huşu ile bir süre sessiz durur, merhumenin ruhuna Fatiha hediye eyledikten sonra, orada bulunanlara anılarını canlandıran konuşmasında, annesiyle birlikte yaşadıkları ızdıraplı günleri, ülkenin içinde bulunduğu o zor zamanlara işaret ederek anlatır.
"Zavallı validem" diye başladığı konuşmasında annesinin, millet için bir ülkü olan İzmir'in kutsal topraklarına verildiğini belirtir. "Burada yatan annem, zulmün, zorun bütün milleti felaket uçurumuna götüren bir keyfi idarenin kurbanı olmuştur" diye devam eden Mustafa Kemal, sürgünde yaşadığı tehlikelerin annesinin hayatını ızdırap ve gözyaşları içinde geçirmesine neden olduğunu anlatır. Mütareke zamanında Anadolu'ya geçtiğinde annesini acı çeker bir halde İstanbul'da bırakmak zorunda kaldığından üzüntüyle söz eden Gazi Paşa, kısa süre önce İstanbul'dan kurtarabildiğinde annesine hasta bir haldeyken kavuştuğunu söyler.
ZÜBEYDE HANIM KİMDİR?
1857 yılında o dönem Osmanlı toprakları olan Selanik kentinin Langaza semtinde dünyaya geldi. Babası Sofuzade Feyzullah (Sadullah) Ağa, annesi Molla Hanım olarak anılan Ayşe Hanım'dır. Okur yazar olması nedeniyle de Zübeyde Molla olarak anılırdı.
Osmanlı döneminde, Karaman'dan Rumeli'ye göçen ve Selanik yakınlarındaki Langaza'da bir Türkmen ailesi olan Hacı Sofu ailesindendir. Mustafa Kemal Atatürk'ün anne soyu Karaman'dan Rumeli'ye gelen ve bundan dolayı da 'Konyarlar' olarak Rumeli'de anılan Yörük Türkmenlerdendir.
6 ÇOCUĞUNDAN 4'Ü HAYATINI KAYBETTİ
Selanik'te Gümrük Muhafaza Teşkilatı'nda memur Ali Rıza Bey ile 1871 yılında evlenen Zübeyde Hanım, Selanik'in Yenikapı semtinde yeni hayatını başladı. Fatma, Ömer ve Ahmet adlı çocukları dünyaya geldi. Fatma erken yaşta hayatını kaybetti.
Eşi Ali Rıza Efendi'nin Yunanistan sınırında Çayağzı'na (ya da Papaz Köprüsü) tayin edildiği için taşınan aile, orada Ömer ve Ahmet'i kaybetti. 1881'de dördüncü çocukları Mustafa, 1885'te Makbule, 1889'da Naciye dünyaya gelir. Naciye'yi de küçük yaşta veremden kaybettiler ve Ali Rıza Efendi de 1888 yılında yaşamını yitirdi.
SAVAŞIN ARDINDAN İSTANBUL'A YERLEŞTİ
Zübeyde Hanım, çocuklarını da alarak abisi Hüseyin Bey'in Langaza'daki çiftliğine gitti. İkinci evliliğini Selanik Gümrükler Başmüdürü Ragıp Bey ile gerçekleştiren Zübeyde Hanım, Balkan Savaşı'ndan sonra Ragıp Bey'den ayrıldı ve Selanik'i terk ederek kızı Makbule ile birlikte İstanbul'a göç edip Beşiktaş Akaretler'de bir eve yerleşti.
Oğlu Mustafa Kemal ile 14 Haziran 1922'de Adapazarı'nda tekrar buluşan Zübeyde Hanım, onun yanına Ankara'ya yerleşti. Ancak bu şehrin sert iklimi sağlığını olumsuz etkileyince tedavi amacıyla 18 Aralık 1922'de İzmir'e gitti. Son günlerini Latife Hanım Köşkü'nde geçiren Zübeyde Hanım, 14 Ocak 1923'te 66 yaşında vefat etti.
Cenazesi, İzmir'in Karşıyaka ilçesinde 1940 yılında yaptırılan anıt mezara defnedildi.
